I. Чтение.
1. Прочитайте текст и выполните задания А-В
Туныктышо! Тиде мутым каласымеке шинча ончылно эн ончыч кажне е‰лан икымше туныктышыжо с¢ретлалтеш. Теве тудо поро шинчаончалтыш дене тыйым Шинчымаш кечын вашлиеш, тый декет лап лийын, ручкам чын кучаш туныкта. Иктаж-могай нелылык годым але ш¢лыкан улметым шижын, вуй гыч ниялтен, шыман шыргыжалеш. Школ гыч тунем лекмешке, кажне тунемшыже верч тудын чонжо тургыжлана.
Тунемше-влак коклаште тыгерак шонышат уло докан: туныктышо школ гыч мемнам луктын колта да тунамак монда. Тыге шонышо йо‰ылыш лиеш. Туныктышо кокымшо ава семын мемнан кажне йолтошкалтышнам эскера, мемнан верч тургыжлана.
Туныктышо – неле, но тунамак моткоч суапле профессий. Вет кажне айдемын илыш-корныжо школ гыч т¢‰алеш. Тыште тудо лудаш, возаш, шотлаш, т¢ням умылаш, илышын законжым шымлаш тунемеш. Школым пытарымеке веле тудо умбакыже шинчымашыжым келгемда да келшыше профессийым налеш. Кеч-могай л¢млº е‰ат ала-кунам школышто тунемын, тендан гаяк парт коклаште шинчен. Тудынат илышыштыже туныктышо кугу рольым модын. Сандене ме шке туныктышына-влакым мондышаш огынал.
А. Найдите выражения в тексте и переведите:
Первый учитель - ______________________, добрый взгляд - ________________, переживает за своих учеников - _____________________, ошибается - __________________, начинается со школьной скамьи - ____________________, после окончания школы - ______________________, в его(её) жизни -____________________, не должны забывать - ____________.
Б. Ответьте на вопросы:
1) Кажне айдемын илышыштыже туныктышо могай верым налеш?
2) Туныктышо – могай профессий?
3) Молан икымше туныктышым айдеме ¢мыржº мучко шарна?
4) Кызытсе саманыште туныктышо лияш неле мо?
5) Туныктышо профессийым ойыраш кумылда уло мо?
В. Заполните пропуски в предложениях.
Туныктышо - _______________ профессий. Кажне айдемын илышыштыже туныктышын ______________ кугу. Икымше туныктышо ¢мыреш ______________ кодеш. Тудо мемнам ___________, _____________, _____________ туныктен. Иктаж-могай нелылык годымат эре _______________. Ме шкенан _________________мондышаш огынал.
2. Прочитайте и запомните даты из истории марийского просвещения.
Марий туныктыш историй гыч дате-влак
1707 ий – икымше гана марий йоча-влакым туныкташ Оза‰ олашке на‰гаеныт.
1749 ий – Царевококшайскыште икымше новокрещен школ почылтын.
1791 ий – Козьмодемьянск олаште Малый калык училище почылтын. Тушто классно-урочный системе дене пашам ыштеныт.
1917 ий – Марий кундемыште 531 тунемме заведений пашам ыштен.
1918-1919 ийла – Краснококшайскыште, Козьмодемьянскыште, Звениговошто, Моркышто – икымше йочасад-влак почылтыныт.
24 июнь 1921 ий – Калык образованийын областной отделже почылтын.
30 ноябрь 1931 ий – Марий обком ВКП(б) пунчалже почеш Марий туныктыш областной институт шочын.
1937 ий – Просвещенийын калык комиссариатше ышталтын.
1936-1938 – туныктышо-влакын икымше Всесоюзный аттестацийышт эртен.
1946 ий – Просвещений министерство почылтын.
1946 ий – кугурак-влаклан тунеммаште заочный формо ышталтеш, икымше заочный школ почылтын.
1959 ий – МАССР туныктышо-влакын икымше съездышт эртаралтын.
1988 ий – Образований министерстве ышталтын.
3. Прочитайте тексты, переведите выделенные предложения.
1. Г. Микай марий сылнымутышто икымше поэт-влак кокла гыч иктыже. Тудо тыгак кугу опытан туныктышо семын чапланен. Татарстан кундемысе Элнет ялыште 1918 ий гыч т¢‰алын ¢мыржº мучко туныктышо да школ вуйлатыше семын тыршен. Школ пашаште кугу тыршымашым ончыктымыжлан 1924 ийыште Михаил Степановичлан Паша Герой почётан л¢мым пуат да Ленин орден дене палемдат. Г. Микай почеламут ден басне-влакым 1905 ийыштак возаш т¢‰алын, но возымыжо Октябрь революций деч вара гына савыкталтын. Кº ок пале тудын «К¢сле» почеламутшым? Тудлан И. С. Ключников-Палантай сылне семым келыштарен. Тиде муро кызыт калык мурыш савырнен.
2. Григорьев Пётр Григорьевич (Эмяш) Курыкмарий районысо Емешево селаште 1883 ийыште шочын. Пертнурысо двухклассный школым пытарымеке Оза‰ оласе учительский семнарийыш тунемаш пурен. Семинарий деч вара Морко кундемысе Унчо школышто тыршен. 1918 ий гыч Пётр Григорьевич Царевококшайск уездын просвещений отделжым вуйлатен. Пашам тыршен ыштымыжлан 1923 ийыште Паша Герой л¢мым сулен налын. Туныктымаш паша деч посна тудо эше поэт, писатель, кусарыше семын шкенжым ончыктен. 1924 ийыште «Вес марла книга» л¢ман лудшаш книгам савыктен. Но 1937 ий Пётр Григорьевичын илышыжым лугыч ыштен.
3.Таисия Ивановна Александрова шуко ийым Йошкар-Оласе 11-ше лицейыште математикым туныктен. Тунемше-влаклан уста туныктышо келге шинчымашым пуэн. Шукынжо кÿкшö образованийым налыныт, туныктышо, шанчызе, инженер-конструктор лийыныт. Таисия Ивановна математикым сайын туныктымыж дене чапланен. Кугу Отечественный сар годым «Знак Почета» орден дене, Марий АССР Верховный Совет Президиумын Почетный грамотыжо дене палемдалтын. Сар деч вара РСФСР да Марий АССРын сулло туныктышыжо лÿмым налын. 1960 ийыште туныктышо-влакын Всероссийский съездыште Ленин орден дене наградитлалтын. Туныктышын эн кÿкшö наградыже - тиде Социалистический Паша Герой л¢м. Шкеже Таисия Ивановна эн тÿ‰ наградылан тунемше-влакын нимучашдыме йöратымашыштым да тау мутым каласымыштым шотлен. Таисия Ивановна Александрова, чынжымак, калык туныктышо.
4. Прочитайте. Об одном учителе подготовьте мини-исследование и расскажите своим одноклассникам.
Туныктышо – Паша Герой-влак:
1) Григорьев Пётр Григорьевич (1883-1938) – 1923 ийыште тиде л¢мым пуэныт;
2) Герасимов Михаил Степанович (писатель Герасимов Микай, 1885-1944) - 1924 ийыште тиде л¢мым пуэныт;
3) Венценосцев Николай Петрович (1890-1948) - 1923 ийыште тиде л¢мым пуэныт.
Туныктышо – Социалистический Паша Герой:
1) Александрова Таисия Ивановна (1909-1992) – 1968 ийыште тиде л¢мым сулен налын.
Туныктышо – Совет Ушем Герой-влак:
1) Суворов Сергей Романович (1922-1942)
2) Архипов Василий Степанович (1920-1941)
3) Лебедев Михаил Васильевич (1921-1945)
4) Рябинин Николай Сергеевич (1909-1975)
5) Костров Станислав Иванович (1923-2001)