Тӱҥ умылымаш-влак.
Кенета лийын кертше эҥгек нерген калыклан увертарымаш – тиде пӱртӱс да техногенный шотан вучыдымо эҥгек лийын кертме але тыгай лӱдыкшын лиймыже нерген, тыгак калыклан шкем кучен моштымо правилым да аралалтме шотышто мероприятийлам эртараш кӱлмӧ нерген вучыдымо уверым калыклан намиен шуктымаш.
Кенета лийын кертше эҥгек нерген калыкым палдарымаш – тӱшка увер да моло тӱрлӧ йӧным кучылтын, лийын кертше да лийше вучыдымо эҥгек-влак нерген уверым калыклан намиен шуктымаш. Тидын шумлык калыкым да кундемым лӱдыкшӧ деч аралыме тӱрлӧ йӧным кучылтмаш, тыгак вучыдымо эҥгек деч калыклан аралалтме шотышто, тыгак вӱд воктен да тулазап годым лӱдыкшыдымылык нерген умылтарымашым пуымаш.
Калыклан эҥгек нерген вигак увертарыме кумдык – тиде пӱртӱс кончышлан да техногенный шотан вучыдымо эҥгеклан кӧра тушто улшо еҥ-влакын илышышт ден тазалыкыштлан зияным ыштен кертше кундем.
Калыкым шижтарыме йӧн-влак сарзе конфликт годым але тыгай конфликт деч вара, тыгак пӱртӱс кончыш да техногенный шотан кенета лийын кертше эҥгек лийме нерген увертарымашым намиен шукташ ышталтыт.
2. Эҥгек нерген увертарыме деч вара калыклан мом ыштыман.
«Тӱткӧ лийза!» сигнал кузе пуалтеш:
Калыклан «Тӱткӧ лийза!» сигналым да вучыдымо уверым 3 минут кужытан электрический, электрон сирен да виян акустикан ӱзгар-влак, тыгак телерадиовещаний, радиовещательный да телевизионный станцийын оператор ден телерадиовещаний организацийын 5 минуташ аудио- да аудиовизуальный увер телерадиовещаний кыл йӧн полшымо дене пуалтеш.
Уверым пуаш транспортысо клаксон-влакым, громкоговорителян машина-влакым кучылташ лиеш.
«Тӱткӧ лийза!» сигнал деч вара мом ыштыман!»:
Оласе радио, ТВ- ден радиоприёмникым чӱктыман, уверым колыштман.
«Тӱткӧ лийза!» сигнал дене юж гыч керылт пурымо нерген уверым налме деч вара мом ыштыман
(увер тушманын юж гыч керылт пурымыжо, олалан (районлан) эҥгекым конден кертмыже нерген калыклан шижтара):
– электротулым, газым, вӱдым, олтымо приборым йӧртыман;
– документым, шкем аралыме арверым, вӱдым да кочкышым пелен налман;
– окнам, фортычкым, вентиляцийым да омсам пич петырыман;
– йоча ден шоҥго-влаклан кертме семын полшыман;
– калыклан аралалташ келыштарыме верыш кайыман, тыгай уке гын, кеч-могай чоҥышын подвалышкыже але ӱлыл пачашыште верланыше пӧлемышке шылман.
Паша верыште улыда гын:
– пашам ыштымым вигак чарныман (оборудованийым чарыман але безопасный режимыш шындыман);
– калыклан аралалташ келыштарыме верыш кайыман, тыгай уке гын, кеч-могай чоҥышын подвалышкыже але ӱлыл пачашыште верланыше пӧлемышке шылман.
Оласе транспортышто улыда гын:
– транспорт шогалме верыште лекман;
– полицийын йодмыжым шуктыман;
– калыклан аралалташ келыштарыме лишыл верыш кайыман, тыгай уке гын, тыглай але мланде йымалне йӧнештарыме верыш, тыгак метрополитенышке шылаш лиеш.
«Тӱткӧ лийза!» сигнал дене химий лӱдыкшӧ нерген уверым
налме деч вара мом ыштыман
(химический але бактериологический заражений лийын кертме
але лийме нерген пален налмек пуалтеш):
– мом ышташ кӱлмӧ нерген тӱткын колыштман;
– кӱштымӧ почеш шкем аралыме арверым писын чийыман;
– окна ден омсам пич петырыман;
– омса лончо ден вентиляций рожым ночко лапчык дене петырыман;
– электроэнергийым, газым, вӱдым, олтымо приборым йӧртыман;
– документым пелен налман;
– кертме семын аралалташ келыштарыме пӧлемыш шылман але ончыктымо лӱдыкшыдымӧ верыш лекман;
– умбакыже мом ыштыме шотышто темлымашым шуктыман.
«Тӱткӧ лийза!» сигнал дене радиаций лӱдыкшӧ нерген уверым
налме деч вара мом ыштыман
(радиоактивный пыл лишемын кертме да лишемме, тыгак радиоактивный загрязнений годым пуалтеш):
– окна ден омсам пич петырыман;
– омса лончо ден вентиляций рожым ночко лапчык дене петырыман;
– электроэнергийым, газым, вӱдым, олтымо приборым йӧртыман;
– документ, шкем аралыме арвер, вӱд да кочкыш пелен лийшаш;
– йоча ден шоҥго-влаклан кертме семын полшыман;
– калыклан аралалташ келыштарыме чоҥышыш (шылме верыш, противоградационный укрытийыш, пелеподвалыш, пӧртын икымше пачашышкыже) шылман.
«Тӱткӧ лийза!» сигнал дене кугу вӱд ташлыме лӱдыкшӧ нерген уверым налме деч вара мом ыштыман
(эҥерыште вӱдын кенета ташлыме лӱдыкшӧ,
пӧрт-влакым вӱд авалтыме годым пуалтеш):
– мом ышташ кӱлмӧ нерген уверым тӱткын колыштман;
– электроэнергийым, газым, вӱдым, олтымо приборым йӧртыман;
– окнам да омсам пич петырыман;
– кӱштымӧ почеш шкем аралыме арверым писын чийыман;
– омса лончым да вентиляций рожым ночко куэм дене петырыман;
– документым, аптечкым, кӱлеш арверым, кочкышым да вӱдым налман (3 суткалан ситышым);
– йоча ден шоҥго-влаклан кертме семын полшыман;
– увертарыме почеш кутырен келшыме верыш толын шуман;
– лӱдыкшыдымӧ але калыклан жаплан ойырымо верыш кайыман.
«Тӱткӧ лийза!» сигнал дене юж гыч керылт пурымо лӱдыкшӧ эртыме нерген уверым налме деч вара мом ыштыман
(юж гыч керылт пурымо лӱдыкшӧ эртыме деч вара пуалтеш):
– паша верышке да илыме верышке пӧртылман;
– тушманын уэш керылтмыжлан ямде лийман;
– пелен шкем аралыме арвер лийшаш.
3. «Тӱткӧ лийза!» сигналым да вучыдымо уверым налме деч вара мом ыштыман (тӱҥ темлымаш-влак):
– пелен чыла ешын документшым, тыгак чыла йочан шочмо нерген таныккагазшым, уло гын, чыла документын копийжым налман;
– кажне еҥлан суткалан ситыше вӱдым да кужу жап аралаш лийме кочкышым налман (герметике пакетыш оптыман);
– сумкам, рюкзакым але погымо арверан пакетыш кидпалым пыштыман, ешлӱм, лӱм ден ачалӱмым, телефон номерым ончыктыман;
– телефон номер-влакым изи кагазеш возаш да ӱмбал вургемын тӱжвал кӱсенешыже пыштыман;
– эвакуаций план почеш лийшаш гын, сборный пунктын адресшым шарныман але возен налман;
– увертарымаште каласыме гын, пӧлем гыч лектын кошташ лиеш;
– кенета лийын кертше эҥгек аяран вещества дене кылдалтын гын, противогазым чияш, ватке-марле пидыш але ночко лапчык дене шӱлымӧ орган-влакым петырман.
Иквереш чумыргымо шотышто раш кутырен келшыман.